“Azerbaycan Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Mehmed Emin Resulzade” Paneli Gerçekleştirildi

İstanbul Üniversitesi (İÜ) Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü tarafından düzenlenen Akademik Sohbetler dizisinin sekizincisi “Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve Mehmet Emin Resulzade” başlığıyla 1 Şubat Pazartesi günü çevrim içi olarak gerçekleştirildi. Panelde açılış konuşmalarını İÜ Rektörü Prof. Dr. Mahmut Ak ve İÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nden Dr. Öğr. Üyesi Ayna Askeroğlu Arslan yaptı. Panel, İÜ Rektör Yardımcısı ve Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. İlyas Topsakal yöneticiliğinde yapıldı.

Ege Üniversitesi Emekli Öğretim Üyesi Prof. Dr. Yavuz Akpınar, Marmara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Okan Yeşilot ve Karabük Üniversitesi’nden Doç. Dr. Ali Asker panele konuşmacı olarak katıldı.

Azerbaycan’ın 2020 yılında işgal edilmiş Karabağ topraklarını büyük bir zaferle kurtardığını belirterek konuşmasına başlayan Dr. Öğr. Üyesi Arslan, “Bu tarihi zaferin verdiği büyük bir gururla birlikte Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’ni konuşmak istedik. Elbette ki bu Cumhuriyet’in kurucusu olan Mehmet Emin Resulzade’nin büyük bir devlet adamı ve düşünür olduğu hocalarımız tarafından anlatılacak” dedi.

“Mehmed Emin Resulzade, 20. Yüzyılda Türk Dünyasının Yetiştirdiği En Önemli Devlet Adamlarından Biridir”

Dr. Öğr. Üyesi Askeroğlu’nun ardından sözü İÜ Rektörü Prof. Dr. Mahmut Ak aldı. Mehmed Emin Resulzade’nin düşünceleriyle şekillenen Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kuruluşunu anlatarak konuşmasına başlayan Prof. Dr. Mahmut Ak, “Mehmed Emin Resulzade, 20. yüzyılda Türk dünyasının yetiştirdiği en önemli devlet adamlarından biridir. Bilindiği gibi Azerbaycan Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918 tarihinde müstakil bir devlet olarak kurulmuştur. Resulzade’nin genç yaşında gizlice faaliyetler yürütmek üzere kurduğu cemiyet, sırasıyla önce sivil bir cemiyet, sonra parti olarak teşkilatlanmış ve kendisini müstakil bir cumhuriyetin başkanlığına kadar taşımıştır. Mehmed Emin Resulzade’nin düşüncesinin şekillendirdiği bu devlet, Osmanlının doğusunda özellikle Müslüman doğuda ilk defa görülmektedir. Söz konusu devlet yapısı anayasaya ve halka dayalı, istiklal mefkuresini şiar edinmiştir. Resulzade’nin önderliğinde demokrasi yolunda birçok toplumsal, iktisadi ve kültürel meseleyi çözüme kavuşturacak şekilde teşkilatlandırılmıştır. Bütün vatandaşların hukuki olarak eşit haklara sahip olmalarını, her vatandaşa dilini ve dinini gözetmeden devlet yönetiminde yer alabilme imkânını vermeyi, din, fikir ve ifade hürriyeti gibi hukuken çok ileri seviyede bir devlet anlayışını öngörmekteydi” dedi.

Konuşmasına Mehmet Emin Resulzade’nin Azerbaycan mücadelesini anlatarak devam eden Prof. Dr. Ak, şunları kaydetti:

“Mehmed Emin Resulzade, farklı usullerdeki mekteplerde eğitim-öğrenim görmüş biri olarak toplumu eğitmek üzere okullaşmaya çok önem vermişti Bundan dolayı bütün Kafkasya’da ve Rusya Türkleri arasında cedit usullerinde okullar açılmasını ve yaygınlaştırılmasını hararetle teşvik etmiştir. Ayrıca, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurulmasından kısa bir süre sonra bir üniversiteye sahip olması da Resulzade’nin hakkının teslim edilmesi gereken başka bir husustur. Azerbaycan Devlet Üniversitesi, Mehmed Emin Resulzade’nin çabalarıyla 1919 yılında öğretimine başlamıştır. Akabinde de bilim dünyasına neferler yetiştirilmek amacıyla 100 kadar öğrencisi İstanbul’a gönderilmiştir. Ancak Sovyet kızıl ordusunun 27 Nisan 1920 tarihinde Bakü’ye gelip yönetime el koymasıyla Resulzade’nin etkin siyasi hayatı sona ermiştir. Bu dönemdeki kısa hapishane hayatının ardından Stalin tarafından Moskova’ya götürülmüş, orada teklif edilen devlet görevlerini reddetmiş, Şarkşinaslık Enstitüsünde Farsça dersler vererek hocalık tecrübesi de kazanmıştır. Resulzade bundan sonraki süreçte mücadelesine muhacerette ve basın yayın yoluyla devam edecektir. 1955 yılında Ankara’daki vefatına kadar geçen dönemde birçok gazete ve dergi çıkarmış, bu yayın organları aracılığıyla Azerbaycan’ın bağımsızlık şuurunu canlı tutmaya çalışmış, bu doğrultuda birçok makaleler yazmış, dernekler kurmuş, kongreler toplamıştır.”

“Resulzade Millî Bilinç Oluşturmanın En Önemli Yolunun Kültür Birliği Olduğunu Savunur”

Resulzade’nin siyasi, tarihi ve edebi çalışmalarına değinmek gerektiğini vurgulayan Prof. Dr. Ak, “Resulzade millî bilinç oluşturmanın en önemli yolunun kültür birliği olduğunu savunur. Bunun için dil ve tarihin önemini vurgular. Düşünce ve siyaset alanı dışında iyi bir edebiyat insanı olan Resulzade’nin mücadelerle geçen hayatında yazmak siyasi ve araştırmaya dönük eserlerle sınırlı kalmıştır. Edebiyat alanına katkısı, millî duyguların uyandırılmasına dönük olarak kaleme aldığı “Karanlıkta Işıklar” ve “Nâgehân Belâ” adlı iki piyesten ibarettir. Araştırmacı kimliğine de sahip olan Resulzade’nin tarih konusuna da oldukça önem verdiği görülür. Bu bağlamda onun genelde Kafkasya Türkleri ve özelde de Azerbaycan Türkleriyle ilgili makale ve kitaplarının mevcut olduğunu belirtmek gerekir” dedi.

“Mehmet Emin Resulzade’yi Tanımak Demek Aynı Zamanda Dönemi Bilmek Anlamına Gelmektedir”

Mehmet Emin Resulzade’nin hayatını öğrenen birinin aynı zamanda çağdaş Azerbaycan’ın ortaya çıkışını, uluslaşma ve devletleşme aşamaları hakkında da bilgi sahibi olacağını dile getiren Prof. Dr. Ak, “O, uzun yıllar süren faaliyetleriyle Azerbaycan’da millî ruhun uyanmasında, demokratik fikirlerin yerleşmesinde büyük rol oynamış, milletin sevdiği eşsiz bir önder olmuştur. Resulzade, örnek bir Azerbaycanlı aydındı. Hareketleri, davranışları, bitmez tükenmez mücadele ruhu, dinamikliği, kısacası hayatının ritmi hep bu dönem aydınlarına has olan özelliklerdir. Bu bağlamda, Mehmet Emin Resulzade’yi tanımak demek aynı zamanda dönemini, tarihî şahsiyetleri, ortamı ve şartları da bilmek anlamına gelmektedir. Böylece devrin Azerbaycan aydınlarının faaliyetlerini ve mücadelelerini, etkilerini de öğrenmiş oluruz. Mehmet Emin Resulzade gibi ideallerine bağlı kalan ve ömür boyu bundan vazgeçmeyen şahsiyetlere zor rastlanır. Bu yüzden Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti döneminin ve Mehmet Emin Resulzade’nin hayatı, fikirleri ve faaliyetlerinin bütün yönleriyle araştırılması gerektiği malumdur. Aynı zamanda bugünkü Azerbaycan’ın bağımsızlığının ve egemenliğinin savunulması bakımından da oldukça önemlidir” dedi.

Üniversitemizin iki ülkenin kardeşliğinin geliştirilmesi adına atılan adımlara çok önem verdiğini belirten Prof. Dr. Ak, İstanbul Üniversitesi’nin Gence Üniversitesi ile ortak bildiri yayınladığını ve yakın zamanda salgın şartlarına bağlı olarak Gence’de bir panelin düzenleneceğinin haberini verdi. Prof. Dr. Ak, paneli düzenleyen Türkiyat Araştırmaları Enstitü Müdürü Prof. Dr. Mustafa Balcı’ya ve katılımcılara teşekkür ederek konuşmasını bitirdi.

“Resulzade’de Diğer Aydınlarda Olmayan Bir Siyasi İçgüdü Söz Konusudur”

Açılış konuşmalarının ardından Ege Üniversitesi emekli öğretim üyesi Prof. Dr. Yavuz Akpınar devam etti. Azerbaycan ve Türkiye ilişkilerinin daha ileri bir seviyeye taşıması için bu tarz programların çok yararlı olduğunu belirterek konuşmasına başlayan Prof. Dr. Akpınar, “Türk dünyasındaki ilk Cumhuriyeti Azerbaycan kurmuştur. Azerbaycan'da Cumhuriyetin ortaya çıkışı modernleşme hareketlerinin doğal bir sonucudur. Resulzade'de işte bu Azerbaycan modernitesinin içinde yetişmiş bir şahsiyettir. Resulzade özellikle yetişme tarzı itibariyle çok iyi Farsça bildiği için 1906'da İran'da başlamış olan Meşrutiyet Hareketini günü gününe Azerbaycan gazetelerinde duyurmuştur. Resulzade, Azerbaycan gazetelerine İran'daki hadiseler ilgili yazmaya devam ederken Ruslar rahatsız olmuştur ve dolayısıyla da İran hükümeti üzerine baskı kurmuşlardır. Sonuç olarak Resulzade İran'dan ayrılmak mecburiyetinde kalmıştır. 1911 yılında gizlice Bakü’ye dönen Resulzade, kısa bir hazırlık evresi geçirdikten sonra İstanbul'a gitmiştir” dedi.

Konuşmasına Resulzade’nin Azerbaycan’a dönüşünü ve Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kuruluşundaki rolünü anlatarak devam eden Prof. Dr. Akpınar şunları kaydetti:

“Resulzade'nin 1915'ten sonra Azerbaycan'daki faaliyetlerini değerlendiren araştırmacıların eksik söyledikleri bir şey bulunmaktadır. Resulzade Azerbaycan'da ümmet toplumundan millet toplumuna geçmeye ilişkin fikirlerini gazete yazıları ve Müsavat Partisi ile hazırlanmıştır. Nitekim Rus İhtilali'nin ortaya çıkmasından sonraki seçimlerde Gürcü Sosyal Demokratlar 32, Azerbaycan Müsavat Partisi de 30 milletvekili çıkarmıştır. Demek ki Gürcülerden sonra en fazla oy alan Müsavat Partisiydi ve dolayısıyla da Azerbaycan Resulzade’yi iş başına getirmişti. Daha sonra reis-i cumhur olarak devam etmiştir. Bu, onun cesareti ve aynı zamanda geleceği sezme kabiliyetinden kaynaklanmaktadır. Resulzade’de diğer aydınlarda olmayan bir siyasi içgüdü söz konusudur. O, zamanın artık milliyet ve milli devletler lehine geliştiğini çok iyi anlamıştır. Nitekim Rusya’dan kaçıp 1923’te Türkiye’ye gelip çıkarttığı Yeni Kafkasya Dergisi’nde de bu fikirlerini açıklamıştır ve 1. Dünya Harbi’nin bütün dünyaya milliyet prensibini ve milliyet esasına dayanan devletlerin ne kadar önemli olduğunu hatırlattığını yazmıştır. Özellikle Şark’ta Müslüman devletleri arasında milliyet prensibinin ön plana çıkması 1. Dünya Harbi’nin sonuçlarındandır. Dolayısı ile aynı şeyi Azerbaycan’da görüyoruz. Azerbaycan Cumhuriyeti bir Demokratik Halk Devleti olarak doğmuştur. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin demokratik bir Halk Cumhuriyeti olarak çıkışı tesadüf değildir.”

“Resulzade, Bugün de devam Eden Bağımsızlık Ateşini Taçlandıran İsimdir”

Prof. Dr. Akpınar’ın ardından Marmara Üniversitesi Tarih Bölümü’nden Prof. Dr. Okan Yeşilot söz aldı. Prof. Dr. Yeşilot, Azerbaycan’ın kuruluşunu tarihsel bir perspektifle ele aldığı konuşmasında “1917’de Kafkasya’daki karışık süreçte, Resulzade kendi milletinin geleceği ile alakalı kendine has bir fikir dünyası oluşturuyor. Bu anlamda Resulzade hem sorumluluk alıyor hem de risk alıyor. Resulzade’nin yanında o dönemin önemli aktörlerinin olduğu ve hükümette yer aldıklarını söylemek mümkündür. 28 Mayıs 1918'de Azerbaycan Milli Şurası toplanacak ve Azerbaycan'ın bağımsızlığını ilan kararı alacaktır. Bu dönemde Ali Merdan Topçubaşı, Hüseyin Zade Ali, Ahmet Ağaoğlu, Mehmed Emin Resulzade ön plana çıkan isimlerdir. Resulzade bu dönemin zirve ismidir. Ancak bağımsızlık ateşini yakan birçok isim bulunmaktadır” dedi.

Ülkemizin geçmişten günümüze Azerbaycan’a verdiği destekleri vurgulayan Prof. Dr. Yeşilot, “Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurulduğu dönemin siyasi misyonu, ruhu Resulzade başta olmak üzere ekibin anlayışı bugün de devam etmeye başlıyor. Atıf yapılırken 1918 yılları atıf yapılmasının sebebi bu ruhtur. Azerbaycan, Türkiye kardeşliği de o dönemden bugüne zirveye çıkmıştır. Daha iki gün önce gözlemevinde subaylarımızın göreve başlaması nasıl ki Azerbaycan bağımsızlığını 15 Eylül 1918'de Nuri Paşa'nın torunlarının sağlaması gibi bugün Karabağ'da kendilerini Osmanlı'nın torunları olarak gören Türk Silahlı Kuvvetleri bulunmaktadır. Türkiye, Karabağ savaşını gözyaşları ve heyecanla takip etti. Orada bayrağın dalgalanması ve ezanın yeniden okunmasını gözyaşlarıyla takip eden bir milletimiz var. Sayın Cumhurbaşkanı başta olmak kaydıyla Dışişleri Bakanı, Milli Savunma Bakanı, Meclisteki bütün partiler ve Türk milleti Azerbaycan'a sınırsız ve sonsuz destek verdi. Dolayısıyla Resulzade bu işi taçlandıran ve bu ruhu veren en büyük değerlerimizden birisidir” diyerek konuşmasını bitirdi.

”Resulzade'nin Tek İdeali Azerbaycan'ın Bağımsızlığıdır”

Prof. Dr. Yeşilot’un ardından panelin son konuşmasını Karabük Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi’nden Doç. Dr. Ali Asker gerçekleştirdi. Azerbaycan’ın kuruluşu ve Resulzade’nin buradaki rolüne vurgu yaparak konuşmasına başlayan Doç. Dr. Asker, “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti ilklere imza atmış bir cumhuriyettir. Hem insan hakları konusunda hem demokratizm, parlamentarizm konusunda ve birçok konuda ilklere imza atmış bir cumhuriyettir. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin kurucusu Mehmet Emin Resulzade’dir. Resulzade o ekibin içerisinde en parlak zekâya, siyasi düşünceye sahip kişidir. Ayrıca eylem bazında da hep öndedir. O yüzden Resulzade bazı ağızların seslendirdiği gibi Azerbaycan Cumhuriyeti kurucularından birisi değildir; Resulzade Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurucusudur. Resulzade'nin tek ideali Azerbaycan'ın bağımsızlığıdır. Buna olan inancını da hiçbir zaman kaybetmemiştir” dedi.

Azerbaycan’ın kuruluşunda Resulzade’nin hukuk reformlarına değinen Doç. Dr. Asker, dönemin protokolleri ve tutanaklarının incelendiği zaman hep öncü fikirleri telkin eden kişinin Resulzade olduğunun da altını çizdi ve şunları kaydetti:

“Hukuk reformları açısından baktığımız zaman üniversitemizin açıldığı, Azerbaycan dili ile ilgili müzakerelerin yürütüldüğü, Türk ordusu ile meclisteki tartışmalı müzakerelerde Resulzade'nin yönlendirici değil çok bilgilendirici bir insan olduğu görülmektedir. Resulzade aynı zamanda devrimcidir. Nerede devrim varsa Resulzade oradadır. Resulzade İran'a gitmiştir. Ardından Türkiye'ye gelmiş ve tekrardan Azerbaycan'a dönmüştür. Sonuç olarak bu mücadeleyi zafere götürmüştür. Resulzade’nin Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kuruluşuna dair konuşmalarının içeriğini irdelediğimiz zaman çağı yakaladığını görürüz. Örneğin eşitlik konusunda kadınlara seçilme hakkının verilmesi gibi. Azerbaycan'da hukuk tarihine baktığımız zaman hukuk tarihinin öğrenilme metodolojisi coğrafi sınırlar içerisindedir. Öncelikle sınırları içerisinde var olan devletlerin hukuk sistemleri daha sonra İslam Hukuku ve Çarlık dönemi ele alınır. 19. yüzyılda Azerbaycan’ın işgalinden sonra hukuk sisteminde çok önemli dönüşümler yaşanmıştır. Çarlık Rusya’sı kendi hukukunu uygulamaya başlamıştır. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti hukuku yani 1918 ve 1920'li yıllar bizim için son derece önemlidir. Ardından 1920 ve 1991 yılları arasında Sovyet dönemi ve şimdi içerisinde olduğumuz dönem gelmektedir. Bu dönemler içerisinde baktığımız zaman gerek demokrasi ve insan hakları gerek de çağdaş hukuk sistemi veya hukuki değerler olarak Azerbaycan hukuk tarihinin en parlak sayfası Resulzade dönemidir. Ve o gün yakalamış olduğumuz şeylerin bugün hala arayışı içerisindeyiz.”

Türkiyat Araştırmaları tarafından düzenlenen “Akademik Sohbetler 8: Azerbaycan Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Mehmed Emin Resulzade” paneli, katılımcıların sorularının cevaplanması ile son buldu.

Haber: Fatmanur Arslan

İÜ Kurumsal İletişim Koordinatörlüğü

10:58 | 08.02.2021